Κρις Χάρμαν – Καπιταλισμός Ζόμπι: Η παγκόσμια καπιταλιστική κρίση και η επικαιρότητα του Μαρξ



Η ελληνική έκδοση του βιβλίου του Κρις Χάρμαν για τον Καπιταλισμό-Ζόμπι προσφέρει το κατάλληλο βιβλίο στην κατάλληλη χώρα στην κατάλληλη στιγμή. Σχεδόν ολόκληρο το χρονικό διάστημα, από την αγγλική έκδοση μέχρι την ελληνική, έχει κυριαρχηθεί από τις εξελίξεις γύρω από το ελληνικό δημόσιο χρέος. Όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά διεθνώς. Γιατί η ελληνική δημοσιονομική κρίση απασχολεί, όχι μόνο τα οικονομικά επιτελεία και τον πολιτικό κόσμο της Ελλάδας, αλλά όλης της Ευρώπης και της Κίνας και των ΗΠΑ; Ποια είναι η ευρύτερη διάσταση αυτής της κρίσης που τη μετατρέπει σε κρίση του Ευρώ και προκαλεί ανησυχίες από την Ουάσινγκτον μέχρι το Πεκίνο; Και γιατί ακόμη και τα ισχυρότερα οικονομικά κέντρα του πλανήτη αδυνατούν να βάλουν ένα τέλος και αναγκάζονται να παρουσιάζουν νέα σχέδια και μηχανισμούς παρέμβασης σχεδόν κάθε εξάμηνο, από το 2008 μέχρι σήμερα;

Αυτά είναι εύλογα ερωτήματα που απασχολούν όλο τον κόσμο, από τους αναλυτές των διεθνών οργανισμών και τους σχολιαστές των ΜΜΕ, μέχρι τους «κοινούς θνητούς» που αγωνίζονται να αποφύγουν τα βάρη αυτής της κατάστασης.

Η συνοπτική απάντηση που προσφέρει ο Χάρμαν μέσα από αυτό το βιβλίο είναι ότι πρόκειται για κρίση του καπιταλισμού σαν σύστημα. Έχει τις ρίζες της στην ίδια τη φύση του καπιταλισμού, έχει τις διαδρομές της στην ίδια την ιστορία του και έχει τη λύση της στην ανατροπή του από αυτούς που ο Μαρξ ονόμασε ιστορικό νεκροθάφτη του καπιταλισμού, δηλαδή την εργατική τάξη.

Αυτές οι απαντήσεις μπορεί να μοιάζουν απλές ? πολλοί θα έλεγαν απλοϊκές ? αλλά απαιτούν μια τεράστια προσπάθεια για να στοιχειοθετηθούν. Όταν η επίσημη οικονομική θεωρία έχει σηκώσει τα χέρια ψηλά καθώς κατά γενική ομολογία αιφνιδιάστηκε από το ξέσπασμα της κρίσης το 2008, ο καθένας καταλαβαίνει ότι οι απαντήσεις δεν είναι εύκολες.

Ο Χάρμαν βουτάει στα βαθιά για να τις αναζητήσει, τόσο στη θεωρία όσο και στην ιστορία και στη σημερινή πραγματικότητα.

Επιχειρεί μια επιστροφή στον Μαρξ και καταπιάνεται με τις αντιρρήσεις και τις αμφισβητήσεις της θεωρίας του, τόσο από τους αντίπαλους της μαρξιστικής θεωρίας όσο και από αυτούς που τοποθετούσαν τον εαυτό τους μέσα στο μαρξιστικό στρατόπεδο. Πρόκειται για μια εργασία απαραίτητη για να αναζητηθεί το θεωρητικό πλαίσιο που μπορεί να δώσει τις ερμηνείες για τη λειτουργία της οικονομίας, τις ερμηνείες που διαφεύγουν εδώ και δεκαετίες από τους θεωρητικούς της οικονομικής επιστήμης. Και βέβαια πρόκειται για πολύτιμη συμβολή στην προσπάθεια της αριστεράς και των δικών της διανοούμενων να αναδείξουν την επικαιρότητα του Μαρξ για τη θεμελίωση μιας σύγχρονης εναλλακτικής θεωρίας.

Κατά τη γνώμη μας, τα πέντε πρώτα κεφάλαια αυτού του βιβλίου αποτελούν την καλύτερη παρουσίαση μιας τέτοιας μαρξιστικής θεωρίας από τότε που ο Πολ Σουίζι έγραψε τη Θεωρία της Καπιταλιστικής Ανάπτυξης το 1942. Ο Χάρμαν γεννήθηκε το 1942 αλλά διεκδικεί επάξια τον τίτλο του μαρξιστή θεωρητικού που παίρνει τις έννοιες του Μαρξ, τις υπερασπίζεται και τις συγκροτεί σε ένα σφριγηλό σύνολο ικανό να αντιμετωπίσει τις σύγχρονες προκλήσεις. Αυτό το πρώτο μέρος του βιβλίου θα ήταν αρκετό από μόνο του για να το καταξιώσει σαν εγχειρίδιο μαρξιστικής οικονομικής θεωρίας.

Παρ? όλα αυτά, ο Χάρμαν δεν περιορίζεται εκεί. Στη δεύτερη ενότητα του βιβλίου καταπιάνεται με την ιστορία του καπιταλισμού σε όλο τον περασμένο αιώνα. Το σύστημα πέρασε μέσα από τη μεγαλύτερη κρίση του στη δεκαετία του 1930, επιβίωσε και γνώρισε τη μεγαλύτερη άνθησή του στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες πριν επιστρέψει ξανά στα κρισιακά φαινόμενα που το σημάδεψαν στις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα και κορυφώθηκαν πρόσφατα.

Μέσα σε αυτή την ιστορική διαδρομή, η μαρξιστική θεωρία που σκιαγραφεί ο Χάρμαν στο πρώτο μέρος του βιβλίου έχει να αναμετρηθεί με τις ορθοδοξίες που κυριάρχησαν στις δυο διαφορετικές συγκυρίες του καπιταλισμού. Ο Κέινς αρχικά και ο Φρίντμαν στη συνέχεια αποτέλεσαν τους δυο πόλους γύρω από τους οποίους περιστράφηκαν οι θεωρητικές ερμηνείες αλλά και οι πρακτικές κυβερνητικές πολιτικές στις δυο διαφορετικές φάσεις του συστήματος. Ούτε στην άνθηση, ούτε στην αστάθεια δεν μπόρεσαν να προσφέρουν πραγματικές διεξόδους από τα προβλήματα του συστήματος.

Τα κράτη δεν είναι «ουδέτεροι μηχανισμοί», ανεπηρέαστοι από τη δυναμική που δημιουργεί η τυφλή ανταγωνιστική συσσώρευση του κεφάλαιου. Στο γερασμένο καπιταλισμό, με τις γιγάντιες επιχειρήσεις που έχει συγκροτήσει η τάση της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφάλαιου, τα κράτη είναι αναπόσπαστα στοιχεία ανάμεσα στα υποκείμενα της ανταγωνιστικής συσσώρευσης. Οι θεωρίες που τα αναγορεύουν είτε σε «σωτήρες» από τις ατέλειες της ελεύθερης αγοράς, είτε σε «στρεβλώσεις» του ελεύθερου ανταγωνισμού, χάνουν από τα μάτια τους την ίδια την ένταξή τους μέσα στο σύστημα.

Ο Χάρμαν, αντίθετα, μπορεί και αναλύει συγκεκριμένα τις επιπτώσεις της αυξημένης κρατικής παρουσίας στη σύγχρονη οικονομία, είτε πρόκειται για τις σπατάλες της πολεμικής βιομηχανίας είτε για τις δαπάνες του κοινωνικού «κράτους-πρόνοιας». Επιπτώσεις που επηρεάζουν τη μέση κερδοφορία των επιχειρήσεων και τους ρυθμούς συσσώρευσης, χωρίς να μπορούν να μετατραπούν σε εξωγενείς παράγοντες ικανούς να ανατρέψουν την ενδογενή τάση προς την πτώση του ποσοστού κέρδους και την κρίση.

Με αυτό το υπόβαθρο, ο συγγραφέας είναι σε θέση να αντιμετωπίσει στην τελευταία ενότητα του βιβλίου τη σημερινή φάση του καπιταλισμού, σε ανοιχτό διάλογο με όλες τις απόψεις που αναπτύσσονται γύρω από την τρέχουσα συγκυρία. Πόσο βάσιμες ήταν οι θεωρίες για την «παγκοσμιοποίηση» που κυριαρχούσαν μέχρι πριν λίγα χρόνια; Από πού προέκυψαν οι «φούσκες» που αντικατέστησαν την προηγούμενη κυρίαρχη περιγραφή περί «νέας οικονομίας»; Πόσο υπεύθυνη ήταν η λειτουργία του τραπεζικού συστήματος και η τάση του financialization γι? αυτή την εξέλιξη;

Ο Χάρμαν δίνει απαντήσεις σε αυτά και πολλά ακόμη ερωτήματα παραπέμποντας στα προβλήματα που δημιουργούσε η πτωτική τάση του μέσου ποσοστού κέρδους στην πραγματική οικονομία. Το εύρος των δημοσιεύσεων που παρακολουθεί για να μην του ξεφύγει καμιά πλευρά όλης αυτής της έντονης σημερινής συζήτησης είναι κάτι παραπάνω από εντυπωσιακό. Και εξίσου εντυπωσιακή είναι η ικανότητά του να φτάνει πάντα στη ρίζα του ζητήματος και να στοιχειοθετεί την κεντρική του θέση: η κρίση αφορά τον ίδιο τον καπιταλισμό σαν σύστημα, οι εργάτες δεν μπορούν να έχουν εμπιστοσύνη σε τίποτε άλλο πέρα από τη δική τους δυνατότητα να τον ανατρέψουν.

Αυτή η ικανότητα του Χάρμαν οικοδομήθηκε μέσα από μια συστηματική προσπάθεια των τελευταίων τουλάχιστον 25 χρόνων. Από το 1984 που εκδόθηκε το βιβλίο του Explaining the Crisis μέχρι το 2009 που πέθανε, είναι αναρίθμητα τα άρθρα που δημοσίευσε γύρω από όλα αυτά τα ζητήματα όπως αναδύονταν μέσα στις στροφές και τα γυρίσματα όχι μόνο των οικονομικών αλλά και των ιδεολογικών και πολιτικών εξελίξεων. Το κυριότερο, όμως, ίσως ήταν ότι κάθε καλοκαίρι ήταν παρών στις εκδηλώσεις του Marxism που οργάνωνε το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα (SWP) της Βρετανίας στο Λονδίνο. Αυτός είναι ένας θεσμός του κινήματος που ουσιαστικά διαδέχτηκε το Communist University που οργάνωνε παλιότερα το ΚΚ Βρετανίας. Ένα κομμουνιστικό πανεπιστήμιο για τους αγωνιστές που είχαν και έχουν να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες της ανάλυσης του καπιταλισμού μέσα από τις εμπειρίες και τη σκοπιά της ταξικής πάλης. Στα δύσκολα ακροατήρια αυτού του «πανεπιστήμιου» δοκίμαζε τις ιδέες του ο Χάρμαν και έπαιρνε έμπνευση και αντοχή για να επιμείνει σταθερά στους μαρξιστικούς προσανατολισμούς του, χωρίς ποτέ να πάψει να τους ανανεώνει και να τους επικαιροποιεί. Όσοι και όσες είχαμε την τύχη να παρακολουθούμε αυτή την πορεία, βλέπαμε και συμμετείχαμε στη διαμόρφωση αυτού του υπέροχου καρπού που αντιπροσωπεύει αυτό το βιβλίο.

Λίγο μετά την έκδοση του Zombie Capitalism και λίγο πριν από το θάνατό του το φθινόπωρο του 2009, ο Κρις Χάρμαν απαντούσε σε μια συνέντευξή του στο ερώτημα «Στη σημερινή κρίση οι κυβερνήσεις έχουν ρίξει τεράστια ποσά στο σύστημα. Τι επίδραση θα έχει αυτό;» ως εξής:

Κανένας δεν γνωρίζει. Κάθε πολυεθνική και κάθε τράπεζα κρατάει μυστικά τα επίπεδα του χρέους της, γιατί δεν θέλουν να δώσουν πλεονέκτημα στους ανταγωνιστές τους. ?Οι κυβερνήσεις προσπαθούν να καλύψουν μια απέραντη τρύπα που κανένας δεν γνωρίζει το μέγεθος της. Σε κάποιο χρονικό σημείο στο κοντινό μέλλον θα προσπαθήσουν να πάρουν τα λεφτά τους πίσω ? όχι όμως από τους τραπεζίτες αλλά από τους απλούς ανθρώπους.

Σε αυτή την κατάσταση, ορισμένες κυβερνήσεις βρίσκονται σε καλύτερη θέση από κάποιες άλλες. Οι ΗΠΑ, παραδείγματος χάρη, έχουν τη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου και μπορούν πιθανά να αναβάλουν τη στιγμή της αλήθειας για ένα διάστημα. Αλλά κάποιες χώρες της ανατολικής Ευρώπης βρίσκονται ήδη στα στενά.

Σήμερα ξέρουμε πολύ καλύτερα ποιοι καπιταλισμοί βρίσκονται στα στενά, αλλά και πώς αντιδρούν οι εργάτες όταν φτάνει αυτή η στιγμή. Στους εργάτες και της εργάτριες που ξεσήκωσαν την πιο εντυπωσιακή εργατική αντίσταση στην Ελλάδα και έκαναν το Greve generale να διαβάζεται Grece generale είναι αφιερωμένη αυτή η έκδοση.

Πάνος Γκαργκάνας

Category: Θεωρία