Βαλς με τον Μπασίρ



Κατά τη γνώμη μου πρόκειται για μια εξαιρετική ταινία.

Διάβασα τις αντιρρήσεις ορισμένων θεατών στο Αθηνόραμα, που τις βρίσκω, με το συμπάθιο, μικρόψυχες…

Η βασική αντίρρηση είναι ότι δεν παρουσιάζει «επαρκώς» (;) τις σφαγές του ισραηλινού στρατού και ακόμα ότι παρουσιάζει τους ισραηλινούς στρατιώτες με κάποιου είδους «αμνησία» («δεν θυμούνται τίποτα, τι παραμύθια είναι αυτά» κ.λπ.). Επιπλέον, διάφοροι θυμήθηκαν λεπτομέρειες από την ισραηλινή εισβολή στο Λίβανο το 1983 (και την επακόλουθη εκατόμβη των νεκρών αμάχων) και θεώρησαν ότι ο σκηνοθέτης τα αποσιώπησε.

Κατ’ αρχάς μια ταινία δεν είναι ιστορικό μάθημα ή δοκίμιο. Μια ταινία κρίνεται (αν θέλουμε να είμαστε αυστηροί μαζί της) τόσο στο αισθητικό της μέρος, δηλαδή με τους όρους της τέχνης, όσο και στην ανάπτυξη του θέματός της. Και στα δυο αυτά θέματα η ταινία είναι εξαιρετική.

Είμαι λάτρης του κόμικ για ενήλικες από την εποχή που πρωτοκυκλοφόρησε η Βαβέλ. Πιστεύω ότι πρόκειται για ένα πανίσχυρο μέσο τόσο αισθητικά όσο και σαν μέσο έκφρασης ιδεών, συναισθημάτων και κοινωνικής κριτικής. Στο πλατύ κοινό φτάνουν, σχεδόν αποκλειστικά, οι χολιγουντιανές εκδοχές κινουμένων σχεδίων που είναι κοινωνικά συντηρητικές – για να μην πω προπαγανδιστικές των κυρίαρχων κοινωνικών ιδεών (π.χ. Ρατατούλης). Ακόμα και το Γουόλυ, που κάποιοι κριτικοί το βρήκαν ριζοσπαστικό «για Χόλιγουντ», κατά τη γνώμη μου, δεν ξέφευγε από μια φιλελεύθερη (και επομένως αρκούντως συντηρητική) οπτική του οικολογικού ζητήματος. Επιπλέον, η αισθητική τους είναι εξαιρετικά (έως ενοχλητικά) «τεχνική», πολύ κομπιουτεράιζ. Αντίθετα, ο σκηνοθέτης ‘Αρι Φόλμαν του Βαλς με τον Μπασιρ ανεβάζει την τεχνική του κόμικ σε πολύ υψηλό αισθητικό επίπεδο, υπενθυμίζοντας ότι το κόμικ είναι τέχνη.

Τώρα, ως προς το θέμα της ταινίας. Προφανώς η ταινία είναι αντιπολεμική αλλά με ένα τρόπο που ξεπερνάει κατά πολύ μια «χριστιανική» (και επομένως) υποκριτική στάση για τον πόλεμο και την Παλαιστίνη.

Κατ’ αρχάς ο σκηνοθέτης είναι ισραηλινός, και θα ήθελα να ρωτήσω όσους μεμψιμοιρούν για την ταινία αν γνωρίζουν πολλούς διανοούμενους, καλλιτέχνες και «απλούς ανθρώπους» που ενώ η χώρα τους βρίσκεται σε πόλεμο με τους (υποτιθέμενους) «εχθρούς του έθνους» κάνουν κριτική, και μάλιστα σκληρή, στη χώρα τους. Παράδειγμα η Ελλάδα, που ενώ δεν βρίσκεται σε πόλεμο, η μεγάλη πλειοψηφία υπερασπίζεται τα «εθνικά δίκαια» ενάντια σε κάθε γείτονα της χώρας (στα διακρατικά αμφισβητούμενα ζητήματα όλα τα άλλα κράτη «έχουν άδικο εκτός από την Ελλάδα και την κυβέρνησή της»- αυτή είναι η προπαγάνδα που η μεγάλη πλειοψηφία των Ελλήνων ασπάζεται). Αλήθεια, αν αυτό συμβαίνει τώρα σε καιρό ειρήνης, αν η Ελλάδα βρισκόταν σε πόλεμο μ’ ένα γείτονά της, πόσοι θα είχαν την τόλμη να εναντιωθούν;

Ο ‘Αρι Φόλμαν στο Βαλς με τον Μπασιρ, όντας ισραηλινός, έχει το θάρρος και παρουσιάζει τον ισραηλινό στρατό να διαπράττει εγκλήματα πολέμου. Τους ισραηλινούς φαντάρους να περιπολούν πυροβολώντας αδιάκριτά σε ότι κινείται (από τρόμο για την ζωή τους και όχι, βέβαια, από θάρρος), δολοφονώντας ολόκληρες οικογένειες. Τον στρατό να επιτρέπει και να διευκολύνει τους Φαλαγγίτες στη σφαγή στα παλαιστινιακά προσφυγικά στρατόπεδα του Λιβάνου (που είναι και η ιστορική αλήθεια – ο ισραηλινός στρατός δεν συμμετείχε άμεσα, ο ίδιος, στη σφαγή).

Στους «υπερευαίσθητους» που ήθελαν η ταινία να δείχνει ισραηλινούς φαντάρους να δολοφονούν αμάχους: σε κάθε πόλεμο σπάνια χρησιμοποιείται ο ταχτικός στρατός για ωμότητες. Ακόμα και στο Β Παγκόσμιο Πόλεμο, τις ναζιστικές θηριωδίες δεν τις διέπραττε η Βέρμαχτ αλλά οι ειδικές μονάδες, κυρίως τα SS. Στο Βιετνάμ ήταν οι καταδρομείς πεζοναύτες αυτοί που ξεκλήριζαν ολόκληρα χωριά, όχι ο ταχτικός αμερικανικός στρατός. Ο λόγος είναι γιατί η εμπειρία κατέδειξε στους στρατοκράτες ότι όταν εμπλέκονται οι απλοί φαντάροι σε σφαγές, τότε σύντομα ακολουθούν πράξεις ανυπακοής μεταξύ των φαντάρων και πτώση του ηθικού (πράγμα που είχε καταγραφεί και μεταξύ των Γερμανών φαντάρων στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο). Στον ισραηλινό στρατό, εκτός των ειδικών δυνάμεων, η αεροπορία διαπράττει εγκλήματα κατά αμάχων, που σημαίνει, από ψηλά ο πιλότος σκοτώνει μαζικά και «αποστειρωμένα» (για τον ίδιο και την συνείδησή του).

Το εύρημα της «αμνησίας» (της όχι και τόσο καλής μνήμης) των ισραηλινών φαντάρων είναι εξαιρετικό δραματουργικά. Στην ταινία αιτιολογείται από την ψυχίατρο που αναφέρει ένα φαντάρο, ερασιτέχνη φωτογράφο, που είχε αργότερα ψυχιατρικά προβλήματα και που στην αρχή έβλεπε τον πόλεμο σαν εντυπωσιακά φωτογραφικά κάδρα.

Πράγματι οι φαντάροι σ’ έναν πόλεμο αν και δεν εμπλέκονται (κατά πλειοψηφία τουλάχιστον) άμεσα σε θηριωδίες κατά αμάχων αντιλαμβάνονται βεβαίως ότι ένας πόλεμος είναι αυτός καθαυτός μια θηριωδία. Όπως γράφει ο Κλαούζεβιτς στο περίφημο έργο του Περί Πολέμου « ο φαντάρος δεν θα αργήσει να αντιληφθεί ότι η ίδια η λογική λειτουργεί εντελώς διαφορετικά στην πρώτη γραμμή απ’ ότι στους τέσσερις τοίχους του δωματίου του». Ο τρόπος με τον οποίο προσπαθούν οι φαντάροι να υπερβούν το λογικό παραλογισμό του πολέμου είναι είτε μέσω της ιδεολογίας («ο πόλεμος είναι εθνικά δίκαιος») είτε προσπαθώντας να τον βιώσουν ως τρίτη, ως κάτι το «εξωτερικό». Αν επιβιώσουν διακατέχονται από μια επιλεκτική αμνησία (ή μνήμη): θυμούνται τις «εθνικές νίκες» ή τις «κακουχίες του πολέμου» ή την «συντροφικότητα μεταξύ των φαντάρων». Τις θηριωδίες ιδιαίτερα κατά αμάχων (που άκουσαν, είδαν ή υποψιάστηκαν) συνειδητά ή ασυνείδητα τις «ξεχνούν» (ή τις θυμούνται κατ’ ιδίαν). Συνήθως έρχονται δημόσια σε πρώτο πλάνο μόνο άν ένα ισχυρό αντιπολεμικό κίνημα τους κάνει να πιστέψουν ότι αυτό είναι, κοινωνικά, και σωστό και αναγκαίο. Το παρήγορο είναι ότι τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί στο Ισραήλ ένα αντιπολεμικό κίνημα και μέσα στις τάξεις του Ισραηλινού στρατού που, ασφαλώς, και δεν είναι ικανό να αποτρέψει τον πόλεμο και τις θηριωδίες κατά των Παλαιστινίων, ωστόσο αποτελεί μια αχτίδα ελπίδας για μια μελλοντική ανατροπή των συσχετισμών στην περιοχή. Από αυτή την πλευρά η ταινία αποτελεί μια πολύ αριστερή και στρατευμένη φωνή προς αυτή την κατεύθυνση.

Άγγελος Κ.

ΥΣ: Μια ενδιαφέρουσα συνέντευξη του σκηνοθέτη υπάρχει στο http://ie.youtube.com/watch?v=fU7Q3_n-UWM. Επίσης στο http://blog.spout.com/2008/09/18/ari-folman-interview-waltz-with-bashir-toronto-2008/

Category: Χωρίς κατηγορία